فقیه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
به فرد دانا، دانشمند و عالم به احکام شرعی که بتواند مسائل جدید را از میان آیات و روایات و سنت پیامبر و ائمه معصومین علیه السلام استخراج کرده
فتوا دهد، فقیه می گویند.
سابقه فقاهت به دوره پس از پیامبر اسلام باز می گردد؛ چه تا زمانی که ایشان در قید حیات بودند، کسی در دین اسلام و احكام أن اجتهاد نمی کرد و همه به گفتار و رفتار پیامبر عمل می کردند. اما پس از رحلت رسول خدا، باب اجتهاد نزد
اهل سنت گشوده شد و آنان در موارد مختلف به نظر
صحابه پیامبر عمل می کردند و آنان را افرادی صاحب رأی و نظر در مسائل دینی برمی شمردند، در حالی که شیعیان به دلیل حضور امامان معصوم، نیازی به اجتهاد نمی دیدند و به عقیده آنان، قول و فعل و تقریر عمل مورد تأیید امامان، همان قول و فعل و تقریر پیامبر است و تنها کسانی به علت در دسترس نبودن ائمه، در مسائل شرعی و به صورت ساده اجتهاد می کردند از این رو، در این دوره اگر چه
خلیفه دوم ، ثبت هر گونه حديث و روایت از پیامبر را ممنوع کرده بود و این ممنوعیت تا دوره خلافت کوتاه مدت
عمربن عبدالعزیز ادامه داشت "علت این ممنوعیت را ترس از اختلاط و اشتباه احادیث با قرآن و یا به علل دیگر از جمله دروغ و خطا بستن بر پیامبر صل الله علیه و آله ذكر می کردند" : اما ثبت و نقل حدیث در میان شیعیان که از همان عهد پیامبر توسط
علی علیه السلام و
سلمان و... آغاز شده بود، رواج یافت و وسعت گرفت.
دوره امامت
امام محمد باقر علیه السلام و
امام جعفر صادق علیه السلام را که شرایط حکومت اسلامی بسیار متزلزل بود و عمر متوسط دوره خلافت به بیش از دو سال و نیم نمی رسید، باید دوره شکوفایی علوم اسلامی نامید که فقیهانی بزرگ در محضر این دو امام تربیت شدند و در همین دوره نیز پیشوایان بزرگ اهل سنت ظاهر شدند و مذاهب مختلف اسلامی خودنمایی کرد. در میان آنان
نعمان بن ثابت مشهور به ابوحنیفه ،
مالک بن انس ،
محمدبن ادریس شافعی و
احمد بن حنبل شیبانی از برجسته ترین آنان بودند که اتفاقا هر چهار نفرشان در دوره ای نزدیک به هم زندگی می کردند. آنان بعدها مورد رجوع مسلمانان اهل سنت قرار گرفتند و رفته رفته سایر عالمان سنی مذهب، نظریات این چهار تن را به عنوان پایه و اساس فقهی خود برگزیدند، چه به اعتقاد آنان، گفته های این چهارتن برگرفته از احکام الهی و سخنان پیامبر اسلام است. از این رو آنان را به عنوان ائمه اربعه یا
امامان چهار گانه اهل سنت شناخته اند و تاکنون نیز مسلمانان سنی مذهب از همانان تبعیت می کنند و پیروان ابوحنيفه را حنفی، پیروان مالک بن انس را مالکی، پیروان محمد بن ادریس شافعی را شافعی و بالاخره پیروان احمد بن حنبل را حنبلی مذهب می خوانند.
در برابر، بخشی از مسلمانان نیز که به امامت علی علیه السلام و فرزندانش معتقد بودند،
شیعه نام گرفتند. اگر چه اینان نیز به چند دسته تقسیم شدند اما اکثریت آنان را شیعیان اثنی عشری یا دوازده امامی تشکیل می دهند. شیعیان، تا زمان
غیبت کبرای امام زمان در ۳۲۹ ق، عموما از نظریات امامان معصوم استفاده می کردند و شمار فقیهان شیعه بسیار کم بود، چه چندان نیازی به تفقه در دین نمی دیدند و در موارد لزوم به امامان عصر خود رجوع می کردند اما پس از آغاز دوره غیبت کبرای امام زمان عجل الله که ارتباط عمومی با امام غایب قطع شد، فقاهت نیز در میان شیعیان رونق یافت و دوره فقاهت شیعه شروع گردید که در ابتدا به نقل حدیث و روایت از پیامبر و امامان می پرداختند و در دوره ای علم فقه به صورت اجتهادی در آمد و فقیهان، مسائل فقهی را از میان منابع استخراج کردند. رفته رفته عالمان بزرگی چون
شیخ مفید ،
سیدمرتضی ،
شیخ طوسی ،
علامه حلی و... پا به عرصه گذاشتند و هر یک بر غنای علمی مکتب تشیع افزودند.
از طرف دیگر، مقارن همین دوره بود که تقریبا باب اجتهاد در فقه اهل سنت بسته شد و کم کم رجوع به یکی از مذاهب چهارگانه حنفی، مالکی، حنبلی و شافعی وحتی در این اواخر به واسطه حکم
دانشگاه الازهر مصر ، رجوع به فقه شیعه برای عموم پیروان مذاهب اسلامی جایز شمرده شد. فقیهان شیعه معمولا برای رسیدن به درجه اجتهاد باید دوره های مقدمات، سطح و خارج فقه اصول را طی کرده ضمن تبحر در تفسیر قرآن، حدیث، در عرفان و فلسفه و سایر علوم اسلامی به درجه ای از
کمال برسند و در مسائل شرعی توانایی استنباط از احکام اسلامی را بیابند. آنان سال ها در مسائل مختلف اسلامی به تحقیق و تتبع وسیع علمی می پردازند و شاگردانی نیز تربیت می کنند. معمول چنان بوده است که از میان شمار زیاد فقها، تنها تعداد اندکی به عنوان مرجع تقلید نزد عموم مردم شناخته می شوند و اکثرشان در گمنامی به نشر اسلام می پردازند.
شیعیان عالمان خود را فقیه،
مجتهد و
مرجع تقلید می خوانند و سنیان، عالمان خود را
مفتی و
مولوی می خوانند.
