حوزه علمیه قم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
[ویرایش]
اگر چه گفته می شود که حوزه علمیه قم در سال ۱۳۴۰ق/ ۱۳۰۱ش به دست آیت الله العظمی شیخ عبدالکریم حائری یزدی تأسیس شد اما سابقه وجود چنین حوزه ای به دوره امامان
موسی بن جعفر ،
علی بن موسی الرضا ، و
جوادالائمه علیهم السلام باز می گردد. زمانی که در دوره خلافت عباسیان (۱۳۲ - ۶۵۶ق)، دشمنی با شیعیان به اوج خود رسیده بود، جمعی از علمای بغداد و سایر نواحی به قم روی آوردند و حوزه درس علوم دینی را در آنجا دایر کردند . گفته اند
احمد بن محمد اشعری قمی ، نخستین حوزه علمیه قم را در عصر امامان شیعه تأسیس کرد. این حوزه در عصر غیبت صغرای امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف (۲۶۰ - ۳۲۹ق) از مراکز مکتب تشیع بود. حوزه قم در مسیر تاریخی خود با فراز و فرودهایی مواجه شده است از جمله در میانه قرن سیزدهم هجری، پس از سالها که از رکود این حوزه می گذشت،
میرزا ابوالقاسم قمی از علمای بزرگ قم آن را دوباره احیا کرد. اما دیری نگذشت که یک بار دیگر این حوزه در مقابل دیگر حوزه های علمیه از جمله حوزه نجف از رونق افتاد و حتی
مدرسه فیضیه و
مدرسه دارالشفای قم رو به خرابی و ویرانی نهاد.
آیت الله حاج شیخ
عبدالکریم حائری یزدی (۱۲۷۶ - ۱۳۵۵ ق/ ۱۳۱۵ش) از استادان بزرگ حوزه های علمی عراق به قصد زیارت امام هشتم در اوایل دهه ۱۳۳۰ق راهی ایران شد و مدتی در اراک توقف کرد، سپس به مشهد رفت و دوباره به اراک بازگشت. او در این مدت، حوزه علمیه اراک را رونق داد و هشت سال در آنجا با تشکیل حلقه های درس، به تربیت شاگردان پرداخت، اما در ۱۳۴۰ق که برای زیارت نوروزی به قم رفت، با تقاضای علمای این شهر، به احیای حوزه دیرپای قم اقدام کرد. علمایی که از ایشان برای اقامت در قم دعوت کرده بودند، به روایتی از امام صادق علیه السلام اشاره می کردند که فرموده اند: روزگاری، قم، مرکز علم و فضل می شود. (سفينة البحار - ج ۲/ ص ۴۵۵ ) و بر اساس همین روایت، بسیاری از علمای بزرگ اسلامی نظیر
شیخ صدوق "ابن بابویه" (د. ۳۸۱ ق)،
ابن قولویه ،
محمدبن حسن صفار ،
سعد بن عبدالله اشعری در دوره های پیشین به قم هجرت کرده بودند. با استقرار آیت الله حائری در قم، دیری نپایید که علمای دیگر شهرهای ایران برای بهره مندی از علوم او، راهی این شهر شدند و بدین ترتیب پایه های مستحکم حوزه علمیه قم نهاده شد. شمار طلاب قم در دوره شیخ حائری از ششصد نفر نزدیک به دو هزار نفر افزایش یافت پس از درگذشت آیت الله حائری در ۱۳۱۵ش، اداره حوزه علمیه قم را سه نفر از بزرگان حوزه به نامهای
سید محمد حجت کوه کمری ،
سیدمحمدتقی خوانساری و
سید محمدعلی بن اسماعیل صدر مشهور به سید صدرالدین صدر عهده دار شدند. بزرگان دیگری همچون
سید محمد داماد ،
سیدابوالحسن رفیعی قزوینی ،
سید روح الله خمینی ،
میرزا جواد تبریزی ،
محمدرضا گلپایگانی ،
سیداحمد خوانساری ،
سیدشهاب الدین مرعشی نجفی ؛
محمدعلی اراکی ،
میرزاهاشم آملی ،
شیخ مرتضی حائری و.. به تدریس در این حوزه مشغول بودند. به دنبال دعوت علما و مردم از آیت الله سید محمد حسین طباطبایی بروجردی برای عزیمت به قم و در اختیار گرفتن ریاست دینی مسلمین، در آذر ۱۳۷۳ آیت الله بروجردی وارد قم شد ، بزودی مرجعیت ایشان در ایران فراگیر شد و پس از درگذشت آیت الله بروجردی در ۱۳۴۰ ش، نسل جدید مراجع از میان بزرگان حوزه علمیه قم پا به عرصه نهاد و کسانی چون امام خمینی، آیت الله گلپایگانی، آیت الله مرعشی نجفی، آیت الله شریعتمداری، آیت الله اراکی به مردم معرفی شدند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و فشارهایی که دولت بعثی عراق بر حوزه علمیه نجف وارد کرد ، بسیاری از علمای نجف از عراق خارج شدند و عملا این حوزه از رونق افتاد و بر شکوفایی حوزه قم افزوده شد به گونه ای که امروزه این حوزه به بزرگ ترین حوزه علمی جهان تشیع تبدیل شده است.
حوزه علمیه قم از دیر باز و بویژه در دوره
رضاشاه (۱۳۰۴ - ۱۳۲۰ش)، به عنوان عامل اصلی بازدارندگی از خودکامگی های رژیم شاهنشاهی در کشور بوده است. رضاشاه در ۱۳۰۶ش بنای حذف حوزه های علمی را نهاد و با ایجاد فشار بر علما و حوزه ها سعی در از بین بردن قدرت سیاسی - اجتماعی حوزه نوپای قم و کاستن از نفوذ روحانیان در میان مردم داشت. او از راه تبلیغات علیه روحانیت و کهنه جلوه دادن برنامه های آنان، شماری از شخصیتهای بزرگ علمی حوزه ها را به نقاط دوردست تبعید کرد. از جمله آیت الله شیخ
محمدتقی بافقی را به جرم اهانت به خاندان سلطنتی دستگیر و زندانی کرد. رضاشاه برای جلوگیری از گسترش و حذف نفوذ حوزه های علمیه در میان مردم، قانون "متحدالشکل نمودن البسه اتباع ایران در داخله مملکت" را در ۱۳۰۷ ش به تصویب مجلس شورای ملی رساند. بر اساس این قانون، همه مردان ایرانی باید از لباس یکسانی استفاده می کردند و روحانیون نیز چنانچه گواهی لازم از جانب مراجع تقلید داشتند، می توانستند از لباس روحانیت استفاده کنند. بدین ترتیب، شمار زیادی از روحانیون را مجبور به ترک لباس روحانیت کردند . تطميع و جذب علما به سمت دربار برای کنترل حوزه های علمیه تلاش برای کاستن از نقش مراجع تقلید در میان مردم و نیز راه اندازی دانشکده معقول و منقول "الهيات" برای جهت دهی به علوم اسلامی و محدودسازی حوزه های علمیه، تاسیس سازمان اوقاف و امور خیریه برای کاستن از استقلال اقتصادی حوزه ها و تقویت آنان برای خدمت سربازی به بهانه هماهنگی با دانشگاه ها و... از دیگر اقدامات رضاشاه در جهت تضعیف حوزه های علمیه به شمار می رفت. از این رو، آیت الله حائری به دلیل نوپا بودن حوزه علمیه قم و برای حفظ آن از دستبرد و تهاجم عوامل رضاشاه، تن به سکوت داد تا توفان حوادث فروکش کند. این اقدام به ماندگاری حوزه علمیه قم کمک شایانی کرد.
محمدرضاشاه (۱۳۲۰ - ۱۳۵۷ ش) نیز به گونه ای دیگر راه پدر را ادامه می داد. او بویژه با استفاده از
ساواک در پی کنترل و محدودسازی حوزه ها بود و حتی پس از درگذشت آیت الله بروجردی که سد غیرقابل نفوذی در برابر حركت ها و اقدامات رژیم به حساب می آمد، قصد بی رونق ساختن حوزه علمیه قم را داشت. ساواک برای کاهش نقش و نفوذ روحانیت و حوزه های علمیه در میان مردم به فکر کنترل برنامه های درسی حوزه ها افتاد و موضوع برگزاری امتحان برای طلبه های علوم دینی را مطرح کرد. آنان بدین وسیله در پی به دست گرفتن هدایت افکار طلاب بودند اما این برنامه با مخالفت مراجع و علمای حوزه های علمیه روبه رو شد و عملا به اجرا درنیامد. حتی پیشنهاد ساواک مبنی بر تأسیس دانشکده علوم اسلامی زیر نظر سازمان امنیت و دولت با هدف کاهش محبوبیت و اعتبار حوزه های علمیه نیز علیرغم تلاشهای فراوانی که برای ایجاد آن به عمل آورده بودند، راه به جایی نبرد. اقدام دیگر ساواک، جلوگیری از تاسیس ساختمانهایی بود که برای اسکان طلاب علوم دینی در قم توسط مراجع و علما صورت می گرفت، ساواک برای این کار موافقت شاه را نیز جلب ک کرده بودند.
با آغاز نهضت اسلامی به رهبری امام خمینی تحرک تازه ای در حوزه قم به وجود آمد و موضوع حضور روحانیت در امور اجتماعی و سیاسی را به طور جدی مطرح ساخت. تلاش امام خمینی برای اصلاح دستگاه سیاسی کشور و مخالفت ایشان با برخی از تصمیمات هیئت حاکمه، در نهایت پس از زندان و ایجاد محدودیت هایی برای ایشان، منجر به تبعید امام به ترکیه و عراق شد. از آن پس، حرکتهای انقلابی میان طلبه های حوزه علميه شدت یافت، بویژه آن دسته از روحانیونی که پیش تر تشکلهایی را سامان داده بودند به حرکتهای خود افزودند. از جمله در اردیبهشت ۱۳۴۳، که نخستین تشکیلات سیاسی _ نظامی حوزه علمیه قم با نام
جمعیت سری اصلاح حوزه با عضویت کسانی چون آقایان
حسینعلی منتظری ،
علی مشکینی ،
عبدالرحیم ربانی شیرازی ،
سید علی خامنه ای و
سیدمحمد خامنه ای ،
اکبر هاشمی رفسنجانی ،
محمدتقی مصباح ،
علی قدوسی ،
احمد آذری قمی ،
مهدی حائری تهرانی و
ابراهیم امینی موجودیت یافته بود، بعدها ضمن با فعالیتهای خود، دست به انتشار نشریاتی با عنوان بعثت و انتقام زد. حوزه علمیه قم اگر چه در راه فعالیتهای انقلابی خود با مخالفت شماری از روحانیونی مواجه بود که تنها به امور درسی توجه می کردند با و از ورود به امور اجتماعی و سیاسی پرهیز داشتند، اما توانست نقش اصلی خود را در هدایت مبارزه عمومی مردم ایفا کند؛ مبارزه ای که منجر به پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن ۱۳۵۷ شد.
[ویرایش]
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، حوزه به کمک مسئولان نظام شتافت و بویژه به پشتیبانی از دستگاه قضایی کشور پرداخت. در ۱۸ اسفند ۱۳۵۹ به فرمان امام خمینی،
شورای مدیریت حوزه علمیه قم تشکیل شد. تا پیش از آن، انتخاب درس و استاد با شاگردان بود و اغلب به درخواست عده ای از شاگردان، یک استاد به تدریس درس خاصی می پرداخت. به عبارت دیگر آموزش در حوزه، آزاد بود. اگر که این رویه هم اکنون نیز تا اندازه ای ادامه دارد، اما با تشکیل شورای مدیریت حوزه آموزش روندی تازه یافته، تاکید امام خمینی بر این بود که اگر حوزه علمیه درست بشود ، ایران درست می شود. فقه سنتی نباید فراموش بشود و این فقه را به نحوی که به دست ما رسیده است به نسل آینده تحویل بدهیم که اگر این افراد در آینده نتوانستند کار خودشان را انجام دهند، تقصیر ما نباشد
حوزه های علمیه شیعی بویژه حوزه علمیه قم از نظر مالی، از دولت و دیگر مراکز و مستقل است و این استقلال، حوزه را از محافظه کاری در برابر حکومت های ستم پیشه دور نگه داشته است. تدریس در حوزه ها عموما به زبان عربی است ولی بسته به محل تحصیل، استاد ضمن نقل از متون عربی، برای توضیحات بیشتر از زبان محلی استفاده می کند. اخیرا اموزش زبان انگلیسی نیز علاوه بر دروس متنوعی در زمینه های علوم تربیتی، ادبی، فقه، اصول، قرآن ، کلام، منطق، فلسفه، عرفان، ریاضی و... در حوزه ها رایج شده است. ضمن آنکه فراگیری مقدمات زبان عربی و ادبیات فارسی از دیرباز در حوزه های علمیه ایران رواج داشته است و طی دوره های مقدمات، سطح و خارج فقه برای طلبه های علوم دینی در جهت رسیدن به مقام عالی علمی در حوزه، الزامی است و هم اکنون حوزه علميه قم، طلبه هایی از میان مردان و زنان علاقه مند را در خود جای داده است و چندین کتابخانه بزرگ از جمله کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، مدرسه فیضیه، مدرسه آیت الله گلپایگانی، مدرسه حقانی، مسجد اعظم، مدرسه حجتیه مدرسه رضویه، آستانه مقدسه با ده ها هزار جلد کتاب در عناوین مختلف را در اختیار دارد.
