مجتهد
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مجتهد عنوان آن دسته از دانشمندان علوم اسلامی است که در احکام شرعی و فقهی صاحب نظر هستند و توانایی استنباط و استخراج مسائل مورد احتیاجی را دارند که به طور مستقیم در آیات و احادیث بدان اشاره نشده است. مجتهد از ریشه جهد به معنی کوشیدن و تلاش است و معنای لغوی آن کوشش کننده، جهد کننده و کسی است که برای رسیدن به امری تلاش می کند؛ اما مجتهد در اصطلاح فقهی یعنی کسی که با تسلط بر علوم گوناگون دینی به آن درجه از توانایی علمی رسیده که بتواند در امر دین اظهارنظر کند و با اجتهاد و تلاش و کوشش خود و نیز با استفاده از آن علوم، موضوعاتی که دین اسلام نظر خاصی برای آن ندارد از قواعد کلی احکام شرعی استنباط کند.
قرآن و
سنت که دو منبع اصلی مسلمانان برای استخراج احكام شرعی است، بسیاری از احکام را به صورت کلی بیان کرده و وارد جزئیات آن نشده است، علاوه بر آنچه که در قرآن و سنت آمده و مجتهد درباره آن اظهار نظر می کند، گاهی در زندگی روزمره مسلمانان مسائلی پیش می آید که قرآن و سنت درباره آن اظهارنظری نکرده و در فقه، به آن اصطلاحا
مسائل مستحدثه می گویند. از این رو مسلمانان برای دانستن احکام شرعی این گونه مسائل به کسانی احتیاج پیدا می کنند که بتوانند احکام شرعی مسائل فوق را استنباط کنند. تا قبل از
غیبت کبرای امام زمان عجل الله، شیعیان مسائل و مشکلاتشان را یا به طور مستقیم یا از طریق واسطه از امامان معصوم می پرسیدند و با وجود آنان کمتر به علما و فقها نیاز پیدا می کردند؛ ولی با آغاز غیبت کبری و قطع ارتباط شیعیان با امام معصوم، آنان به افرادی نیازمند شدند که بتوانند با بررسی و دقت در قرآن و سنت، مسائل و مشکلات شرعی شان را حل کنند. این افراد همان مجتهدان بودند که با کوشش و تلاش خود "جهد" نیاز آنها را برطرف می ساختند.
اما برای رسیدن به درجه اجتهاد، مقدمات زیادی لازم است. مجتهد باید بر علوم مختلف از جمله ادبیات عرب، صرف و نحو عربی، معانی و بیان، منطق، فقه، اصول فقه، تفسیر، علم درایه، علم حدیث، علم رجال، تاریخ اسلام و فقه و تاریخ سایر فرق اسلامی تسلط کامل داشته باشد. تسلط بر این علوم به مجتهد این امکان را خواهد داد تا بتواند وظیفه اصلی اش یعنی استنباط و استخراج احکام را به خوبی انجام دهد.
اما مجتهد، برای تطبیق احکام استنباط شده به مسائل مستحدثه روز باید به مسائلی که برای آنها
فتوا صادر می کند نیز احاطه کامل داشته باشد. یعنی کاملا به موضوعات و مسائل و اوضاع و احوال روزگارش نیز آشنا باشد، در حوزه های علمیه شیعه رسم بر این بوده است که اگر
طلبه ای به این درجه از توانایی علمی رسید از مجتهد اعلم و بزرگتری اجازه اجتهاد دریافت کند تا رسما به عنوان مجتهد شناخته شود.
[ویرایش]
به این ترتیب که هرگاه مجتهد جامع الشرایطی تشخیص دهد که یکی از شاگردانش به سبب احاطه کامل بر علوم مختلف اسلامی توانایی استنباط و استخراج احکام شرعی را دارد، برای اعلام این مطلب به صورت کتبی به او اجازه اجتهاد می دهد. البته میزان توانایی مجتهدان در استنباط احکام شرعی متفاوت است. برخی از مجتهدان به دلیل توانایی و احاطه بیشتری که بر علوم اسلامی پیدا می کنند، توانایی اظهارنظر پیرامون همه موضوعاتی را دارند که بر آنها عرضه می شود و برخی دیگر از مجتهدان قادر به اظهارنظر در همه این موضوعات نیستند و تنها در مورد بعضی از آن مسائل اظهارنظر می کنند. همچنین مجتهدان تنها مجاز هستند در مورد مسائلی که حکم کلی آن در قرآن و سنت آمده است ولی به مصادیق آن اشاره نشده اظهارنظر کنند و نمی توانند حکمی را که در قرآن و سنت نیامده است با تکیه بر رأی و نظر خود وضع کنند.
[ویرایش]
در میان فرقه های مختلف اسلامی فقط شیعیان به اجتهاد معتقدند و سایر فرقه ها اجتهاد را جایز نمیدانند. به همین دلیل شیعیان بسیار راحت تر می توانند از نظر شرعی با مسائل تازه ای که روی می دهد، روبه رو شوند در فقه شیعه چهار طریق برای اجتهاد در نظر گرفته شده است: قرآن، سنت، عقل و اجماع. مجتهدان باید بتوانند به صورت کامل و صحیح پاسخ نیازهای فقهی و شرعی شیعیان را بدهند. آنان می بایست با دقت در آیات قرآنی و سیره پیامبر صل الله و ائمه علیه السلام و نیز با استفاده از عقل و نظریات سایر مجتهدان "اجماع" این کار را انجام دهند. این چهار طریق، چهار منبع فقه شعیه نام دارد. مجتهد باید با تکیه بر این چهار منبع احكام شرعی و فقهی را بر مبنای احکام کلی که در قرآن و سنت آمده است استنباط و استخراج نماید. مجتهد جامع الشرایطی که به طور کامل بر منابع فقه مسلط باشد و همچنین میان گروه زیادی از شیعیان مقبولیت داشته باشد به مقام
مرجعیت تقلید می رسد.
از مجتهدان بزرگ شيعه می توان از
شیخ مفید ،
شیخ طوسی ،
علامه حلی ،
محقق کرکی ،
شهید اول ،
شهید ثانی ،
مقدس اردبیلی ،
شیخ بهایی ،
سلطان العلمای اصفهانی اقا محمدباقر وحید بهبهانی، شیخ مرتضی انصاری، میرزای شیرازی آخوند خوانساری و سیدمحمد کاظم یزدی نام برد.
