حوزه علمیه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حوزه علميه قم، بزرگترین مرکز آموزشی شیعه در جهان امروز است که با تربیت
دانشجویان علوم دینی برای گسترش و تبلیغ دین و پاسداری از مکتب تشیع فعالیت می کنند.
[ویرایش]
نخستین حوزه علمیه در جهان اسلام را باید،
مسجد پیامبر در مدینه دانست که یاران رسول الله در آن مسجد به فراگیری علوم اسلامی از پیامبر می پرداختند و بعدها خود تدریس کردند. در آن دوره آموزش علوم اسلامی در مساجد صورت می گرفت، اما با گسترش فعالیت های آموزشی، مکان های تازه ای به عنوان مدرسه علوم دینی تأسیس شد. در سال های نخستین پس از رحلت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم کمتر در امور دینی اختلاف نظر پیدا می شد و میان یاران پیامبر اتفاق نظر بود. اما رفته رفته با پیدایش گروه های فکری جدید در میان جامعه اسلامی، بحث درباره اصول و احکام الهی و نیز مسائل جدید در گرفت. اما در میان شیعیان که به اصل امامت اعتقاد دارند، و با وجود امامان شیعه ، مسائل جديد و اختلافات، با رجوع به ائمه اطهار و پرسش از آنان، برطرف می گردید. در دوره غیبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف بویژه در دوره غیبت کبری، اندیشه اخباریون بر حوزه های علمی سایه افکند و با هرگونه اجتهاد و استدلال عقلی در علوم اسلامی مخالفت شد. اخباری ها مخالفان خود را به کفر و خروج از دین متهم می کردند. رفته رفته طرفداران اندیشه ورزی و استدلال بیشتر شد و به یاری حکومت آل بویه (۳۲۰ _۴۴۷ ق) که حاکمان آن شیعه بودند و با ظهور دانشمندانی چون
سید شریف رضی و برادرش
سیدمرتضی ،
شیخ مفید ،
بوعلی سینا و
شیخ طوسی به حاکمیت فکری اخباریون بر آموزش علوم اسلامی خاتمه داده شد. بیشترین سعی عالمان شیعه پرورش شاگردانی بود که توان نیازهای معنوی مردم را برطرف سازند، بنابر روایتی از امام حس عسگری در بحارالانوار، مردم باید در امور فقهی و دینی خود به عالمانی که به پاسداری از دین و دوری از هوای نفس مشهورند مراجعه نمایند.
دانشمندان شیعه دستورات دینی را بر اساس: قرآن ؛سنت ، اجماع و عقل صادر می کنند که در مقایسه با عالمان اهل تسنن تفاوت دارد. همین تفاوت، زمینه ساز گسترش حوزه های علمی برای بحث و استدلال در علوم اسلامی گردید. شهر کوفه در دوره امامت امام علی علیه السلام پس از مدینه و مکه ، به حوزه تازه ای تبدیل شد و از آن پس در شهر های دیگر جهان اسلام نظیر کربلا ، سامرا، نجف، بغداد، ری، اندلس، يمن، قم، مشهد، و... حوزه های علمیه جدیدی تأسیس شد. بعدها که شهر بغداد، مرکز خلافت گردید، تبدیل به پایگاه علوم اسلامی در جهان شد و عالمان بزرگ اعم از شیعه و سنی در آن شهر گرد آمدند و به تربیت شاگردان همت گماردند. پس از هجوم طغرل سلجوقی به بغداد (۴۲۹ - ۴۵۵ق) و جنایاتی که علیه شیعیان و مراکز علمی و کتابخانه های آن مرتکب شد شیخ طوسی ملقب به شیخ الطائفه، (۳۸۵۔ ۴۶۰ق) بلندمرتبه ترین عالم شیعی بغداد که شمار زیادی از شیعیان را در حلقه درس خود گرد آورده بود، راهی کربلا و سپس نجف شد و در کنار بارگاه حضرت امیرالمومنین علی علیه السلام به تدریس پرداخت . از آن زمان (۴۴۷ ق) نجف حوزه علمیه مستقل شیعیان در جهان اسلام شد. شیخ طوسی معتقد بود: علمای بزرگ ما درباره پیدا کردن دلیل های زمان پسند و آن گونه مطالبی که به مقتضیات طبیعت زمان و شرایط آن بوده است، کوشیده اند و همواره شبهه ها و مسائل تازه را با دلیل ها و پاسخهای جدید و به شیوه ای نو و متناسب با نوآوری مخالفين، ابداع کرده اند.
[ویرایش]
اگر چه گفته می شود که حوزه علمیه قم در سال ۱۳۴۰ق/ ۱۳۰۱ش به دست آیت الله العظمی شیخ عبدالکریم حائری یزدی تأسیس شد اما سابقه وجود چنین حوزه ای به دوره امامان
موسی بن جعفر ،
علی بن موسی الرضا ، و
جوادالائمه علیهم السلام باز می گردد. زمانی که در دوره خلافت عباسیان (۱۳۲ - ۶۵۶ق)، دشمنی با شیعیان به اوج خود رسیده بود، جمعی از علمای بغداد و سایر نواحی به قم روی آوردند و حوزه درس علوم دینی را در آنجا دایر کردند . گفته اند
احمد بن محمد اشعری قمی ، نخستین حوزه علمیه قم را در عصر امامان شیعه تأسیس کرد. این حوزه در عصر غیبت صغرای امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف (۲۶۰ - ۳۲۹ق) از مراکز مکتب تشیع بود. حوزه قم در مسیر تاریخی خود با فراز و فرودهایی مواجه شده است از جمله در میانه قرن سیزدهم هجری، پس از سالها که از رکود این حوزه می گذشت،
میرزا ابوالقاسم قمی از علمای بزرگ قم آن را دوباره احیا کرد. اما دیری نگذشت که یک بار دیگر این حوزه در مقابل دیگر حوزه های علمیه از جمله حوزه نجف از رونق افتاد و حتی
مدرسه فیضیه و
مدرسه دارالشفای قم رو به خرابی و ویرانی نهاد.
آیت الله حاج شیخ
عبدالکریم حائری یزدی (۱۲۷۶ - ۱۳۵۵ ق/ ۱۳۱۵ش) از استادان بزرگ حوزه های علمی عراق به قصد زیارت امام هشتم در اوایل دهه ۱۳۳۰ق راهی ایران شد و مدتی در اراک توقف کرد، سپس به مشهد رفت و دوباره به اراک بازگشت. او در این مدت، حوزه علمیه اراک را رونق داد و هشت سال در آنجا با تشکیل حلقه های درس، به تربیت شاگردان پرداخت، اما در ۱۳۴۰ق که برای زیارت نوروزی به قم رفت، با تقاضای علمای این شهر، به احیای حوزه دیرپای قم اقدام کرد. با استقرار آیت الله حائری در قم، دیری نپایید که علمای دیگر شهرهای ایران برای بهره مندی از علوم او، راهی این شهر شدند و بدین ترتیب پایه های مستحکم حوزه علمیه قم نهاده شد. شمار طلاب قم در دوره شیخ حائری از ششصد نفر نزدیک به دو هزار نفر افزایش یافت پس از درگذشت آیت الله حائری در ۱۳۱۵ش، اداره حوزه علمیه قم را سه نفر از بزرگان حوزه به نامهای
سید محمد حجت کوه کمری ،
سیدمحمدتقی خوانساری و
سید محمدعلی بن اسماعیل صدر مشهور به سید صدرالدین صدر عهده دار شدند. به دنبال دعوت علما و مردم از آیت الله سید محمد حسین طباطبایی بروجردی برای عزیمت به قم و در اختیار گرفتن ریاست دینی مسلمین، در آذر ۱۳۷۳ آیت الله بروجردی وارد قم شد ، بزودی مرجعیت ایشان در ایران فراگیر شد و پس از درگذشت آیت الله بروجردی در ۱۳۴۰ ش، نسل جدید مراجع از میان بزرگان حوزه علمیه قم پا به عرصه نهاد و کسانی چون امام خمینی، آیت الله گلپایگانی، آیت الله مرعشی نجفی، آیت الله شریعتمداری، آیت الله اراکی به مردم معرفی شدند.
[ویرایش]
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، حوزه به کمک مسئولان نظام شتافت و بویژه به پشتیبانی از دستگاه قضایی کشور پرداخت. در ۱۸ اسفند ۱۳۵۹ به فرمان امام خمینی،
شورای مدیریت حوزه علمیه قم تشکیل شد. تاکید امام خمینی بر این بود که اگر حوزه علمیه درست بشود ، ایران درست می شود. فقه سنتی نباید فراموش بشود و این فقه را به نحوی که به دست ما رسیده است به نسل آینده تحویل بدهیم که اگر این افراد در آینده نتوانستند کار خودشان را انجام دهند، تقصیر ما نباشد
حوزه های علمیه شیعی بویژه حوزه علمیه قم از نظر مالی، از دولت و دیگر مراکز و مستقل است و این استقلال، حوزه را از محافظه کاری در برابر حکومت های ستم پیشه دور نگه داشته است. تدریس در حوزه ها عموما به زبان عربی است ولی بسته به محل تحصیل، استاد ضمن نقل از متون عربی، برای توضیحات بیشتر از زبان محلی استفاده می کند. اخیرا اموزش زبان انگلیسی نیز علاوه بر دروس متنوعی در زمینه های علوم تربیتی، ادبی، فقه، اصول، قرآن ، کلام، منطق، فلسفه، عرفان، ریاضی و... در حوزه ها رایج شده است. ضمن آنکه فراگیری مقدمات زبان عربی و ادبیات فارسی از دیرباز در حوزه های علمیه ایران رواج داشته است و طی دوره های مقدمات، سطح و خارج فقه برای طلبه های علوم دینی در جهت رسیدن به مقام عالی علمی در حوزه، الزامی است و هم اکنون حوزه علميه قم، طلبه هایی از میان مردان و زنان علاقه مند را در خود جای داده است و چندین کتابخانه بزرگ از جمله کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، مدرسه فیضیه، مدرسه آیت الله گلپایگانی، مدرسه حقانی، مسجد اعظم، مدرسه حجتیه مدرسه رضویه، آستانه مقدسه با ده ها هزار جلد کتاب در عناوین مختلف را در اختیار دارد.
